Τα Ανατολικά Καπνά
Ξετυλίγοντας το κουβάρι της Ελληνικής κοινωνικής ιστορίας, θα διαπιστώσουμε πως τόσο η οικονομία της όσο και οι κοινωνικοί της δεσμοί είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με την παραγωγή ορισμένων γεωργικών προϊόντων. Ολόκληρες περιοχές και σειρές γενεών αφιέρωσαν χρόνο και κόπο στην παραγωγή τους: Βαμβάκι, σιτηρά, αμπέλια, είναι μόνο μερικά μεταξύ άλλων, ενώ τα Ανατολικά καπνά κατέχουν μία από τις πιο σημαντικές θέσεις στην Ελληνική γεωργική παραγωγή και όχι άδικα. Αποτελούν μία από τις ποιοτικότερες ποικιλίες καπνού και η καλλιέργεια τους υπήρξε τόσο διαδεδομένη ώστε η χώρα μας να ταυτιστεί με την συγκεκριμένη ποικιλία. Εξάλλου, τον περασμένο αιώνα, κατείχε ένα σημαντικότατο ποσοστό στην καλλιέργεια, επεξεργασία και εξαγωγή, δημιουργώντας μια ολόκληρη βιομηχανία καπνού σε πλήθος Ελληνικών πόλεων: Αγρίνιο, Βόλο, Θεσσαλονίκη, Δράμα, Κιλκίς, Καβάλα, Ξάνθη, Αλεξανδρούπολη.
Το φυτό του Καπνού εισήλθε στην Ευρώπη από την Αμερική και ειδικότερα από τις Μπαχάμες και η χρονολογία εισαγωγής του συμπίπτει με την κατάκτηση της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο τον 15ο αιώνα. Περίπου ενάμιση αιώνα μετά, στα μέσα του 16ου αιώνα σημειώνονται και οι πρώτες καλλιέργειες καπνού στην Πορτογαλία και την Ισπανία. Αργότερα, προς τα τέλη του 16ου αιώνα ο καπνός εισάγεται και στην Οθωμανική αυτοκρατορία από το λιμάνι της Κωνσταντινούπολης (Ιωαννίδης, 1998). Η συστηματική καλλιέργεια του καπνού στην χώρα μας ξεκινά περίπου τον 19ο αιώνα στις Χρυσούπολη, Γενησέα, Δράμα και Καβάλα. (Αγγελούδη-Ζαρκάδα,1997).
Η έντονη παρουσία της παραγωγής καπνού γίνεται έκδηλη και από τα τεκμήρια της εποχής- καταγραφές από εμπορικές συναλλαγές με βάση τον καπνό, φωτογραφίες, καρτ ποστάλ και γκραβούρες, διαφημίσεις σιγαρέτων και έτοιμου κομμένου καπνού. Ακόμα, το σημαντικότερο ίσως τεκμήριο που διαθέτουμε ώστε να εξερευνήσουμε την τεράστια έκταση που έλαβε το καπνεμπόριο στην χώρα μας είναι το αρχιτεκτονικό απόθεμα που άφησε πίσω του. Πλήθος Ελληνικών πόλεων διαθέτουν ένα σημαντικότατο κτιριακό απόθεμα, απομεινάρι του εμπορίου καπνού: τις Καπναποθήκες. Ζωντανή απόδειξη της εκβιομηχάνισης της χώρας μας- στο μέτρο και την κλίμακα που η Ελλάδα απορρόφησε την Βιομηχανική Επανάσταση- το σύνολο των εναπομείναντων Καπναποθηκών αποτελεί ένα σημαντικότατο τεκμήριο για την ιστορική, κοινωνική, εμπορική και οικονομική θεμελίωση της χώρας μας κατά τον 19ο και 20ο αιώνα.
Η καλλιέργεια, επεξεργασία και εμπορία καπνού αποτέλεσε τον σημαντικότερο μοχλό οικονομικής, και τραπεζικής ανάπτυξης αλλά και εμπορικής δραστηριότητας για ορισμένες πόλεις της Ελλάδας, με ταυτόχρονη ενσωμάτωση στην αγορά εργασίας των προσφυγικών ρευμάτων από την Μ. Ασία και την Ανατολική Θράκη, όπως θα δούμε αναλυτικά παρακάτω. Μέσα από εμπορικές διαδικασίες και εξαγωγές ενίσχυσε σημαντικά την εισροή εσόδων, αλλά και την επαφή με εμπόρους από το εξωτερικό, επιφέροντας μια ευρύτατη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.
Ποικιλίες Καπνού
Ο καπνός αποτελεί ένα γεωργικό προϊόν που αναπτύχθηκε στην χώρα μας περίπου από το 1820 και έπειτα. Το φυτό ανήκει στην οικογένεια των Στρυχνοειδών και περιλαμβάνει περίπου 50 είδη. Ανάλογα με την περιοχή βλάστησης και το είδος, το φυτό δύναται να φτάνει σε ύψος ακόμα και τα 180cm. Η καλλιέργεια του φαίνεται να φτάνει στην Ελλάδα από τα παράλια της Μ. Ασίας και τον Πόντο και ξεκίνησε από την Ανατολική Μακεδονία για να διαδοθεί στην συνέχεια και στην υπόλοιπη χώρα (Φλεβάρης, Ρεντεντζή, 2014). Η εξέλιξη της παραγωγής σχετίζεται απόλυτα με την ιστορική εξέλιξη της χώρας μας και επηρεάζεται σημαντικά από γεγονότα όπως είναι η προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881), η απελευθέρωση της Μακεδονίας αλλά και τμημάτων της Θράκης και των Νησιών (1912-1913) καθώς και η εγκατάσταση προσφυγικών ρευμάτων από την Μ. Ασία. Έκτοτε, η παραγωγή καπνού εμπλουτίζεται με τις γνώσεις και εργατικό δυναμικό από την Μ. Ασία και αναπτύσσεται με ιλλιγγιώδη ταχύτητα, αποτέλωντας έναν από τους πιο κερδοφόρους παραγωγικούς τομείς κυρίως της Βόρειας Ελλάδας.
Όπως κάθε γεωργικό προϊόν, ο καπνός έχει ιδιαίτερες απαιτήσεις τόσο εδαφολογικές και κλιματικές αλλά και σχετικά με την διαδικασία επεξεργασίας, ξήρανσης και αποθήκευσης του. Για αυτόν τον λόγο η καλλιέργεια του ευδοκίμησε σε ορισμένες μόνο περιοχές, που εξασφάλιζαν τις κατάλληλες συνθήκες.
Οι ποικιλίες καπνού που ευδοκίμησαν στην χώρα μας και ανήκουν στα καπνά Ανατολικού τύπου:
-Μπασί Μπαγλί
-Μαύρο Άργους
-Σαμψούντος
-Σαριά
-Μυρωδάτα Άργους
-Τσεμπέλια Αγρινίου
-Ζιχνομυρωδάτα
-Μαύρα Θεσσαλίας
-Μπασμάς
-Καμπά Κουλάκ
-Τραπεζούντος
(Βύζικας, 2010, Φ λεβάρης-Ρετεντζή 2014)
Ο διαχωρισμός των ποικιλιών που φύονται στην χώρα μας γίνεται συνήθως με βάση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους. Έτσι, έχουμε:
1)Αρωματικά καπνά: Σ'αυτά περιλαμβάνονται ο Μπασμάς Ξάνθης και Μακεδονίας και τα Ζιχνομυρωδάτα. Ανήκουν στις καλύτερες και ποιοτικά ανώτερες ποικιλίες καπνού.
2)Καπνά Γεύσης: Τα καπνά αυτά βελτιώνουν σημαντικά την καυσιμότητα του τσιγάρου ενώ παράλληλα προσδίδουν γεύση και άρωμα. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα καπνά Κατερίνης.
3)Ουδέτερα: Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα καπνά Καμπά-Κουλάκ και τα Μαύρα Αγρινίου. Δεν είναι ιδιαίτερα μυρωδάτα, ωστόσο εμπλέκονται στο χαρμάνι ώστε να βελτιώσουν την ικανότητα γεμίσματος και την ευχαρίστηση στο κάπνισμα. (Φλεβάρης, Ρεντεντζή, 2014).
Ο Μπασμάς, ο τύπος δηλαδή των Ανατολικών Καπνών που πρόκειται να μας απασχολήσει στην παρούσα έρευνα, καλλιεργήθηκε κυρίως στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, στην περιοχή γύρω από την Σμύρνη και την Σαμψούντα και στην Μπάφρα, στα νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας (Φλεβάρης, Ρεντεντζή, 2014). Η ονομασία του προέρχεται από την τούρκικη λέξη “Μπασμάκ” που σημαίνει πιέζω και οφείλεται στον τρόπο επεξεργασίας των συγκεκριμένων φύλλων καπνού: αφού ταξινομηθούν ανά μέγεθος και χρώμα, τα φύλλα τοποθετούνται τόσο σφιχτά το ένα πάνω στο άλλο ώστε σχεδόν πιέζονται για να συγκολληθούν. Είναι μια από τις εκλεκτότερες ποικιλίες καπνού, ευρέως διαδεδομένη σε όλη την υφήλιο ενώ μέχρι περίπου και την δεκαετία του 1980, όπου προωθήθηκαν οι ποικιλίες τύπου Virginia, κατείχε και την μερίδα του λέοντος όσον αφορά την πώληση και την εξαγωγή. Σήμερα, καλλιεργείται και πωλείται σε πολύ μικρότερα ποσοστά, και εξαιτίας της απαράμμιλης ποιότητας του χρησιμοποιείται ακόμα στην παρασκευή εκλεκτών τσιγάρων και πούρων.
Η διαφορά των Ανατολικών Καπνών από τις υπόλοιπες ποικιλίες έγκειται και στο φυτό αυτό καθαυτό αλλά και στην διαδικασία ξήρανσης του. Για παράδειγμα, τα φύλλα της ποικιλίας Virginia που φύονται κυρίως στην Αμερική ξηραίνονται με τεχνητό τρόπο σε θερμό αέρα, ενώ τα Ανατολικά Καπνά ξεραίνονται φυσικά, στον ήλιο (Φλεβάρης, Ρεντεντζή, 2014).
Ο Μπασμάς μαζί με το Μπασί-Μπαγλί και το Καμπά-Κουλάκ ήταν από τις πιο διαδεδομένες ποικιλίες που καλλιεργούνταν στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, με τις δυο τελευταίες ωστόσο να θεωρούνται κατώτερης ποιότητας.